Zespół jelita nadwrażliwego – dieta i suplementacja

Zespół jelita nadwrażliwego (IBS) jest najczęściej diagnozowaną przypadłością przez gastroenterologów. Jest to złożone, czynnościowe zaburzenie żołądkowo-jelitowe, charakteryzujące się przewlekłym bólem lub dyskomfortem w jamie brzusznej oraz zmienionymi rytmami wypróżnień. Pomimo globalnego rozpowszechnienia, jego podstawowa patofizjologia pozostaje niejasna. W przebiegu zespołu jelita nadwrażliwego prawidłowa dieta ma kluczowe znaczenie.

Skąd bierze się zespół jelita nadwrażliwego?

Błona śluzowa jelit jest częścią skomplikowanego jelitowego układu odpornościowego i jest wyposażona w wiele różnych komórek odpornościowych. Narażenie na żywność, bakterie, pasożyty i wirusy może przyczyniać się do uwrażliwienia jelitowego układu odpornościowego i aktywacji kaskady zapalnej. U pacjentów z występującymi objawami IBS stwierdza się zwiększoną liczbę komórek odpornościowych blaszki właściwej w błonie śluzowej okrężnicy. Sugerują one przewlekłe zapalenie o niskim stopniu złośliwości. Zwiększony naciek komórek tucznych błony śluzowej obserwuje się także w jelicie ślepym przez pacjentów z IBS.

Wykazano także, że u pacjentów po infekcyjnym zapaleniu żołądka u około 10% rozwija się IBS. Ryzyko poinfekcyjnego IBS jest większe w przypadku bakteryjnego zapalenia żołądka i jelit w porównaniu z zapaleniem wirusowym. Pacjenci, u których obserwuje się objawy jelita nadwrażliwego charakteryzują się wzrostem ilości bakterii Bacteroides i Prevotella. Mikrobiom moduluje stany zapalne i działa bezpośrednio lub pośrednio poprzez metabolity drobnoustrojów. Dysbioza drobnoustrojów sprzyja stanom zapalnym i upośledza normalne działanie limfocytów, ostatecznie utrwalając przewlekłe zapalenie.

Zespół jelita nadwrażliwego – objawy

Zdecydowana większość pacjentów z jelitem nadwrażliwym postrzega swoje objawy jako związane z konkretnym pokarmem lub ogólnie z przyjmowaniem posiłków. Pacjenci próbują różnych strategii radzenia sobie z objawami i często robią to bez żadnej opieki medycznej. Ponieważ poszczególne objawy nie są jednoznaczne w diagnozowaniu IBS, opracowano kryteria rozpoznawania objawów w celu zdiagnozowania stanu.

Objawy najczęściej zgłaszane przez pacjentów to:

• ból brzucha, który ustępuje po wypróżnianu,
• częstsze i luźniejsze stolce,
• obecność śluzu w czasie wypróżnienia,
• uczucie niepełnego wypróżnienia,
• widoczne wzdęcia brzucha,
• naprzemienne zaparcia i biegunki.

Przed omówieniem możliwości leczenia z pacjentem z objawami IBS, lekarz powinien przeprowadzić szczegółowy wywiad i badanie fizykalne w celu wykluczenia innych schorzeń o podobnym przebiegu.

Zespół jelita nadwrażliwego – modyfikacja diety

Nadrzędny celem wszystkich interwencji IBS jest złagodzenie objawów i poprawienie jakości życia pacjenta. Chociaż dane z badań klinicznych mogą w niektórych przypadkach nie dostarczać mocnych dowodów na korzyści płynące z modyfikacji diety, pozostaje ona podstawową niefarmakologiczną interwencją kliniczną u pacjentów z zespołem jelita nadwrażliwego. Nietolerancje pokarmowe lub alergie w dużej mierze przyczyniają się do zaostrzenia objawów IBS. Objawy mogą być związane z nadpobudliwością trzewną, zaburzeniami motoryki przewodu pokarmowego, złym wchłanianiem węglowodanów, nieprawidłową przepuszczalnością jelit.

Znaczna część pacjentów próbuje diety wykluczającej opartej na wyzwalaczach pokarmowych, a także diety bezglutenowej. Wielu pacjentów przypisuje swoje objawy nietolerancji nabiału. Niektórzy łączą je ze spożyciem glutenu. Być może problemem nie jest sam gluten, ale inne składniki produktów pszennych powodujące objawy. Fruktany to polimery cząsteczek fruktozy, które są obecne w wielu produktach spożywczych i ziarnach, w tym pszenicy, jęczmieniu, życie, cebuli i czosnku. Pszenica zawiera również inne białka zwane inhibitorami trypsyny amylazy, które mogą zaostrzać objawy żołądkowo-jelitowe. Jedną z diet stosowanych w zespole jelita nadwrażliwego jest dieta o obniżonej zawartości FODMAP.

Dieta Low FODMAP

FODMAP to fermentujące oligo-, di- i monosacharydy oraz poliole. Pokarmy zawierające oligosacharydy to cebula, szalotka, czosnek, jęczmień, kapusta, karczochy, szparagi, fasola i ciecierzyca. Pokarmy zawierające monosacharydy, takie jak fruktoza obejmują jabłka, gruszki, arbuza, mango. Przykładami polioli są sorbitol, mannitol oraz inne sztuczne słodziki. FODMAP charakteryzują się ograniczoną wchłanialnością w jelicie cienkim i są rozkładane przez bakterie do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych. Kwasy te powodują wysoką aktywność osmotyczną, która zwiększa wydzielanie jelitowe i zawartość wody oraz obniża pH światła jelita.

U zdrowych osób, po spożyciu fruktozy obserwuje się zwiększoną zawartość wody w jelicie cienkim, zwiększoną produkcję wodoru w wydychanym powietrzu oraz powiększenie światła okrężnicy. Oddziaływania te rzadko wywołują objawy u zdrowych osób. W połączeniu z nadwrażliwością trzewną u pacjentów z IBS, efekty te mogą wywołać znaczące objawy żołądkowo-jelitowe. Pokarmy o wysokiej zawartości FODMAP wywierają wpływ na okrężnicę poprzez fermentację bakteryjną, która przyczynia się do zwiększonej produkcji wodoru i metanu. Prowadzi to do występowania bólu, gazów, wzdęć i zaburzeń wypróżniania u pacjentów z jelitem nadwrażliwym.

Dieta Low FODMAP – zasady stosowania

Całkowite dzienne spożycie FODMAP w zwykłej diecie waha się od 15 gramów do 30 gramów dziennie. Eliminacja pokarmów o wysokiej zawartości FODMAP to dopiero pierwszy krok w kierunku leczenia. Okres eliminacji trwa 4-6 tygodni i jest uważany za test diagnostyczny, mający na celu identyfikację pacjentów wrażliwych na FODMAP. Osoby, u których nie obserwuje się poprawy, nie kontynuują diety. Osoby z prawidłową odpowiedzią powinny stopniowo wprowadzać do diety pokarmy zawierające FODMAP oraz zidentyfikować ich wrażliwość. Informacje te należy wykorzystać do personalizacji diety w celu zminimalizowania objawów.

Faza ponownego wprowadzania produktów do diety jest kluczowym krokiem w procesie i powinna być przeprowadzona pod okiem dietetyka, aby osiągnąć długotrwały sukces.

Dieta z wykluczeniem FODMAP może przyczynić się do ograniczenia spożycia wapnia poniżej zalecanego dziennego spożycia (<800 mg/d). Ogranicza również spożycie błonnika, tiaminy i ryboflawiny.

Dieta Low FODMAP to nie tylko dieta bezglutenowa i bezlaktozowa. Dlatego na przykład pojedyncza gruszka może nie wywołać zaostrzenia IBS, ale spożycie kilku kromek chleba, pół cebuli, gruszki i szklanki mleka podczas tego samego posiłku może spowodować występowanie objawów IBS.

Wdrażanie i przestrzeganie diety dla wielu pacjentów może być trudnym zadaniem. Wykluczenie produktów mlecznych, produktów pszennych, niektórych owoców, warzyw oraz substancji słodzących może być monotonne i szybko zniechęcać.

Dieta Low FODMAP – podsumowanie

Działanie FODMAP na jelita można podsumować następująco:

• zwiększenie zawartości wody w jelicie cienkim
• zwiększenie produkcji gazów
• nadmierna produkcja krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych

Zjawiska te rozpatrywane łącznie w kontekście nadwrażliwości trzewnej, typowej dla pacjentów z IBS mogą wywoływać bóle brzucha, wzdęcia i zmiany rytmu wypróżnień.

Dieta Low FODMAP nie jest panaceum dla wszystkich pacjentów dotkniętych zaburzeniami przewodu pokarmowego, ale istnieje wiele badań, potwierdzających jej skuteczność. Jednak jest to dieta restrykcyjna. Najczęściej spotykane problemy:

• wykluczenie produktów zawierających fruktany – może to doprowadzić do zmniejszenia spożycia błonnika i żelaza
• niedostateczne spożycie kalorii – może przyczynić się do nadmiernej utraty wagi
• wykluczenie dużej ilości warzyw – może to doprowadzić do obniżenia naturalnych przeciwutleniaczy takich jak: flawonoidy, karotenoidy, witamina C, kwas fenolowy, antocyjany
• wykluczenie produktów mlecznych – może sprzyjać niedoborom wapnia, zarówno dlatego, że są jego głównym źródłem, a także dlatego, że laktoza działa jako promotor jego wchłaniania

Biorąc pod uwagę fakt, że dieta Low FODMAP jest restrykcyjna, powinna być stosowana przez ograniczony czas. Po trwającej od dwóch do sześciu tygodni fazie restrykcyjnej, pacjenci muszą zostać poddani testom, w celu wykrycia, które FODMAP mogą bezpiecznie ponownie wprowadzić do swojej diety. Ma to na celu uniknięcie niedoborów żywieniowych oraz eliminację tylko tych pokarmów, które wyzwalają objawy.

Zespół jelita nadwrażliwego – zmodyfikowana dieta Nice

Zmodyfikowana dieta Nice (małe, częste posiłki, unikanie pokarmów wyzwalających, unikanie nadmiaru alkoholu i kofeiny) jest kolejną opcją dla pacjentów z zespołem jelita nadwrażliwego. Wywiera ona taki sam efekt, jak dieta Low FODMAP. Niemniej jednak, jest łatwiejsza w utrzymaniu i nie naraża pacjenta na niedożywienie jeśli jest stosowana przez dłuższy czas. W tej diecie zaleca się pacjentom regularne spożywanie posiłków, zastąpienie produktów pszennych produktami orkiszowymi, zmniejszenie spożycia tłustych potraw, cebuli, kapusty, fasoli. Należy unikać napojów gazowanych i słodzików, których nazwa kończy się na -ol.

Zespół jelita nadwrażliwego – suplementacja

Wielu pacjentów z zespołem jelita nadwrażliwego sięga po preparaty ziołowe ze względu na powszechne przekonanie, że są one bezpieczne i skuteczne w leczeniu różnych dolegliwości. Najczęstszą strategią stosowaną przez pacjentów jest zmiana rodzimej flory okrężnicy za pomocą probiotyków. W tym celu stosowane są dostępne w handlu preparaty z gatunku Lactobacillus. Jednak ich oddziaływanie w tym kierunku nie jest do końca potwierdzone. Pewną skuteczność wykazują Bifidobacteria, Saccharomyces boulardi. Probiotyczny szczep Bifidobacterium zmniejsza ból, wzdęcia i normalizuje rytm wypróżnień. Przyspiesza także pasaż żołądkowo-jelitowy i zwiększa częstość stolca u pacjentów z zaparciami. Najlepszym dowodem klinicznym na skuteczność probiotyków jest ochrona przed infekcjami, zwłaszcza u noworodków i osób starszych.

Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki to czynniki, które modyfikują mikrobiom z korzyścią dla gospodarza. Probiotyki są to żywe mikroorganizmy, które mogą wywierać korzyści zdrowotne. Prebiotyki to składniki pożywienia, które mikroorganizmy jelitowe wykorzystują do napędzania mikrobiomu. Natomiast synbiotyki to mieszanina substratów (prebiotyków i żywych organizmów), które działają synergistycznie w celu promowania wzrostu niektórych organizmów pożytecznych.

Dokładne mechanizmy działania probiotyków w organizmie człowieka są obecnie znane tylko częściowo. Sugeruje się, że działają one poprzez hamowanie nadmiernego wzrostu bakterii chorobotwórczych i zapobieganie inwazji patogenów na gospodarza, poprawę funkcji bariery jelitowej i interakcji z receptorami. Pełnią także rolę w produkcji lub wydzielaniu substancji, takich jak krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe i neuroprzekaźniki.